AMAZONLARIN PİRAHÃ KABİLESİ VE CHOMSKYCİ DİLBİLİMİN YANLIŞLANABİLİRLİĞİNE DAİR

“Pirahaların hayatı benim düşünme biçimimde devrim yaptı. Her şart altında mutlu olmayı öğretti”. Daniel Everett

Daniel Everett Amerikalı bir dil bilimci ve Hristiyan bir misyoner. Onun yaşantısına olan ilgim  “Don’t Sleep, There Are Snakes: Life and Language in the Amazonian Jungle” (Uyuma, Yılanlar Buralarda; Amazon Ormanlarında Dil ve Yaşam) adlı kitabını okuduktan sonra başladı, ardından yaptığı konuşma ve tartışmaları takip ederek Everett’i daha yakından tanımaya çalıştım.  Dilbilime karşı hiçbir ilgi ve alakam yokken dilbilimci arkadaşım Amorey Gethin’le konu üzerine muhakemelerde bulundum (bu dilbilimden çok anladığım anlamına gelmiyor elbette).

Everett’in yaşamış olduğu 30 yıllık deneyim hem renkli hem de düşünsel evrimi açısından derslerle dolu.  Konuya Everett’in hikâyesini anlatarak başlayacağım:

Hayatının otuz yılını Amazon Ormanları’nın balta girmemiş topraklarında yerli kabilelere Hristiyanlığı ve Hz. İsa’yı anlatarak geçirmiş bir antropolog ve Chomskyci bir dilbilimci.  “Pirahã Dilinin Ses Bilimsel Yönleri” adını taşıyan master tezini yerli diller uzmanı Dr. Aryon Rodrigues’in yönetiminde yazmış. Chomskyci bir açıdan Pirahã dilini inceleyen “Pirahã Dilinin Söz Dizimi Ve Teorisi” isimli doktora tezini ise Dr. Charlotte Chamberlland Galves denetiminde yazmış ve 1983’de bitirmiş.

Bu insanların kozmolojilerine ve dillerine vakıf olmaya başladıktan sonradır ki inancından şüpheye düşmüş ve Hristiyanlığı terk etmiş. Everett onların gerçeklikle ilişkilerinin batılı birinin ilişkisi gibi olmadığını, gerçekliği olduğu gibi algıladıklarını ve kavram dünyalarını ve dillerini bunun üzerine bina ettiklerini söylüyor.

Onların dillerinde ve dünyalarında doğaüstü varlıklara yer yok. Doğal olarak bir yaratıcı inancına sahip değiller. Pirahãlar mesela kırmızıyı görünce “kan gibi” diyorlar, yani renklere dair kavramları yok. Ünlü ya da ünsüz harfleri bizim gibi kullanmıyorlar. Önceki ve sonraki kuşaklara dair isimlere, cinsel ayrımlara (kuzen, kız kardeş, erkek kardeş) gerek duymuyorlar. Sayıları ifade etmek için kelimelere ve “hepsi” gibi bir sözcüğe de ihtiyaçları yok.

Everett’in Pirahã kültüründe kavramış olduğu en önemli şey ise onların yakın geleceğe dair ancak bugünle ilişkili yapacakları bir şey varsa onu konuştukları. Uzak geleceğe ya da uzak geçmişe dair bir gerçeklik algıları yok ve tüm konuşmaları ve şarkıları bugün ne yaptıkları ya da yapıyor olduklarıyla ilgili. Günlük deneyimle rüya görmek arasına büyük mesafeler koymadıkları gibi, ölüm ve yaşam arasına da mesafe koymuyorlar. Delil onlar için en önemli şey.

Hristiyanlıktan kopuş

Everett bu deneyimlerinden en önemlisi olan ve özellikle Hristiyanlıktan vazgeçip ateist olmasına vesile teşkil eden birkaç olaydan şöyle bahsediyor:

Bir gün Pirahãlılardan biri, “Hey Dan, seninle biraz konuşmam gerek. Oldukça uzun bir zamandır buradasın, seni tanıyoruz, senin burayı sevdiğini de biliyoruz. Burası çok güzel bir yer. Çok fazla balığımız var, Amerika’da bu kadar çok balık yok” dedi ve sözlerine şöyle devam etti, “Daha önce pek çok insanın buraya gelerek bize Hz.İsa’yı anlattığını biliyorsun ve buna rağmen sen de bize İsa’ya dair şeyler anlatmaya kalkışıyorsun. Biz Amerikalı değiliz, İsa hakkında da herhangi bir şey bilmek istemiyoruz. Biz içmeyi ve iyi zaman geçirmeyi seviyoruz, senin de bildiğin gibi çok eşliliği tercih ediyoruz. İşte tüm bunlardan dolayı gerçekten de İsa hakkında bir şey duymak istemiyoruz. Sen burada kalmaya devam edebilirsin. Seni seviyoruz. Çocuklarını seviyoruz fakat İsa ya da Tanrı hakkında artık hiçbir şey duymak istemiyoruz. Bundan bıktık.”

Everett’in Hristiyanlıktan ilk kopuşu tam olarak işte buradan başlıyor ve bu konuya dair başka bir deneyimini anlatıyor. Başka bir Pirahãlı başka bir yerde Everett’e soruyor: “Dan, hadi bize biraz İsa’dan bahset. Bizim gibi kahverengi tenli mi yoksa senin gibi bir beyaz mı? Boyu ne kadar? Ne iş yapar? Avlanmayı, balık avlamayı sever mi, ne iş yapar?”

Everett: “Peki, bildiğiniz gibi onun ne renk tene sahip olduğunu bilmiyorum, onu hiç görmedim.”

“Onu hiç görmedin mi?”

“Hayır.”

“Peki, o halde baban görmüştür onu?” bu soruyu sormasının nedeni aslında İsa yaşarken İsa’yı gören birilerinin anlatacağı bir şekille ona İsa’nın anlatılmasını istemesiydi.

Ben “Hayır, babam da onu hiç görmedi,” dedim ve o da  “Peki, kim gördü onu?” diye sordu. Onu görenlerin hepsinin öldüğünü ve bu yaşananların uzun zaman onca olduğunu söylediğimde ise onun yanıtı “Onu hiç görmediysen ve onu görmüş birini de hiç tanımıyorsan neden bu adam hakkında bir sürü şey anlatıyorsun?” şeklinde oldu. O an aslında delillerin onlar için ne denli önemli olduğunu da bu sözleriyle ortaya koyuyordu.

Chomskyci dil bilimden kopuş

Pirahãların dünya algısı ve bu algının batı kültüründen çok farklı olması Everett’in Hristiyan Tanrı algısından şüpheye düşmesine sebep olmuş. Hristiyanlığa bağlılığının azalmasına neden teşkil eden Pirahãlıların kozmolojileri gibi Chomskyci teoriye bağlılığının azalması da Pirahãlıların dilini öğrenmesi ile başlamış. Pirahã dilinin Chomsky’nin “Evrensel Gramer” (Universal Grammar) ve özellikleYinelemenin Evrenselliği (Universality of recursion) teorisini yanlışladığı şüphesine düşmüş, sorgulamaya başlamış ve en sonunda Chomskyci dil teorisinin yanlış olduğuna karar vermiş.

2005’te Current Antropoloji Dergisi‘nde yayınlanan “Pirahãcada Biliş ve Gramer Üzerine Kültürel Kısıtlamalar” adlı makalesi dilbilim alanında ihtilaflara neden olmuştur. Everett’in kariyerinin ilk dönemlerinde onun destekçisi olan Chomsky, Everett’in bu çalışması üzerine daha fazla tartışmaya girmeyi reddetmiş ve onu “şarlatan”lıkla suçlamıştır.

2008 yılı ve sonrasında “Don’t Sleep, There Are Snakes: Life and Language in the Amazonian Jungle” (Uyuma, Yılanlar Buralarda; Amazon Ormanlarında Dil ve Yaşam) adlı kitabı ABD ve İngiltere’de yayınlanmış ve ardından birçok dile çevrilmiş. Kitabın dilbilim alanında çeşitli tartışmalara vesile olması beklenirken özellikle internette kitaptan çok Everett’in ateist olması konusuna yoğunlaşılmış. Kitap Chomskyci lisanın doğuştan verili bir şey olduğunu iddia eden tezine karşı bir tez geliştirir. Everett, lisanın insanlığın ortak problemini çözen bir araç, etkili ve verimli iletişim için bir ihtiyaç olduğunu iddia eder.

Ve sonuç

Chomsky’nin dilbilim alanında evrensel gramer teorisinin hemen hemen tartışılmaz olduğu yıllarda Everett’in tezleri, daha önceanarşist dilbilimci Amorey Gethin’in* 1990’da “Antilinguistics” ve sonraki yıllarda“Language and Thought” ismiyle yayınlanan kitabındaki Chomsky’ninevrensel gramerteorisini eleştirdiği tezlere destek veren tezlerdir. O da Chomsky’ninevrensel gramer adını verdiği teorisinin yanlışlığını anlatmaya çalışmıştı. İkisi de anarşist olan Chomsky ve Gethin dilbilim alanında birbirinden farklı tezleri savunan ve fakat dünya görüşü aynı olan iki kişiydi. Aralarında dilbilim konusundaki tartışmaların ve yazışmaların teferruatına aşina olmamakla beraber Chomsky’nin Gethin’e karşı Everett’e yaptığına benzer bir olumsuz tavır içerisinde olduğunu da biliyorum. **

Everett ve onun Pirahã deneyiminin bize gösterdiklerine bakar vedaha da derine inersek Noam Chomsky ile Michel Foucault arasında 1971’de TV kaydı da yapılan*** tartışmaya dönmemiz gerekir. Bu tartışmada Chomsky ısrarlaevrensel gramertezini ve insanda bir öz olduğunu savunurken, Foucault böyle bir şeyin olmadığını, insanın kültürel bir varoluş olduğunu savunmaktaydı.

Dilbilim alanında yıllardır anlaşılmayan ve üzerinde durulmayan Amorey Gethin’in Chomsky’nin teorisini eleştiren eseri; Everett’in Pirahã dilinden hareketle Chomskyci Dilbilim tezini reddeden eserleri ve iddiaları, Foucault’un Chomsky ile tartışmalarda durduğu yer aşağı yukarı aynı yerdir: İnsanın özü/doğası diye bir şey yoktur. Pirahãların kozmolojileri ve dillerinin biricikliği ve tekliği bunu daha da aşikâr kılmıştır.

Alişan Şahin / itaatsiz.org

—————————-

*Bu vesileyle geçen yıl kaybettiğimiz sevgili arkadaşım Amorey Gethin’i anıyor ve kendisine (ateist olsa da) Allahtan rahmet diliyorum.

** Amorey Gethin. “Language, Thought and Communicating Rebellious Ideas.” The Anarchist Library. Web. 20.02.2014

*** Human Nature: Justice Versus Power: Noam Chomsky Debates with Michel Foucault. Chomsky.Info. Web. 20.02.2014.

Yorumlar